Эрдэнэ булган хайрхан уул

Эрдэнэ булган хайрхан уул

Архангай аймгийн төвийн хойморт залрах үзэсгэлэнт уул бөгөөд Хангайн нурууны баруун хойш салбарласан усны хагалбар уулс, хоёр Тамирын голын дунд оршино. Боржин чулуун байц хадан тогтоцтой сундлаа гурван орой бүхий далайн түвшнээс дээш 2020 метр өндөртэй, газартай харьцах өндөр 280 метр болно. Эмийн ургамал олон төрөл зүйл ургах бөгөөд 4 зүгээс нь рашаан ундардаг. Булган уул нь урд болон зүүн зүгээсээ цагаан зааны дүртэй, баруун болон хойд талаасаа бууж байгаа Чойжон сахиусны дүртэй хэмээдэг бөгөөд хайрханы  эзэн тэнгэр нь Нисэр хангай бөгөөд хойд талаас Сайд чин вангийн хошууны ноёд, ард иргэд Хан-Өндөрийн хүрээний лам хуврага нар, урд талаас Заяын  шавь нар тус тусдаа болон хамтаар тахидаг байжээ. Мөн Булган уулын тахилгын сүм урд бэлд нь байдаг байсан аж. Булган уулын энгэрт Зая гэгээний тааллаар Богд лам Зонховагийн дүр болон Нархажид, Оточ манла, Цагаан Дарь –Эх, Луванжалбуу бурхадыг XVIII-XIX зууны үед бүтээн залсан байдаг. Зулын 25  шинийн 8, битүүн тэргүүтэй Билигт сайн өдрүүдэд тухайн ууланд зулыг олноор өргөдөг бөгөөд үзэсгэлэнтэй сайхан харагддаг байна.

Булган уулын сан

Жээ. Жанчог жонвий хангай жалбо ей

Дэрдог гэцан жүдан була ган

Дила найби лхалү шивдаг сог

Чодби найдир жэйби дацүр жон

Ойшам идбрүл нержод додён аа

Даши дагжад жалсрид ринчин дүн

Сэржэм сажа дорма жансиг цог

Гандэ вүлло жэйрол цимбар зод

Санзай нацаг срэгби дүдбрин тиг

Хангай лхачэн хордан жайба сан

Чадбар вүла ганла найба ей

Лхалү найдаг шивдаг тамжад сан

Санчод жачэн дамба дишэ ла

Юлчог дила тавзод мүгэ дан

Митүн жэнан варчад тамжад сэл

Цэрин надмэд донгүн дүвбар зод

Чинан наддан нерцэ шива дан

Лочүг пэлшин цэсод жайбар зод

Хамсүм малуй ванду дүйва дан

Налжор дагла ноджэд царжод зод

Нинсүм жара цансүм мэлца дан

Пардо жэлма цүрод срүнвар зод

Чогжү пүнцог яннам дирү хүг

Самдан тамжад дүвбий даши шог

Төрийн тахилгат Суврага хайрхан уул

Суврага хайрхан уул нь Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутагт орших бөгөөд далайн түвшнээс дээш 3117 метр өндөр хангайн нурууны ай савд багтах байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий үзэсгэлэнт сүрлэг уул юм. Галт уулын гаралтай уул бөгөөд орой дээрээ тунгалаг нууртай хормой хэсэг нь модоор хучигдсан эргэн тойрон хадан уулс бүхий ариун дагшин газар. Ан амьтан, жигүүртэн шувуу, эмийн ургамал, рашаан булаг элбэгтэй бөгөөд Хангайн уулсын ноён оргил тул бусад уул, ус, гол мөрний хөндий нь түүнд харъяалагдана. Суврага хайрхан уулыг эрт дээр үеэс тахин шүтэж ирсэн бөгөөд Чингис хаан баруун зүгт дайлахаар одохдоо Тамирын хөндийд цэргээ  хурааж Суврага хайрхан уулыг тахин Жаран төгрөг уулнаа түмэн цэргийн овоог босгосон нь эдүгээ хүртэл бий. Түүний дараачаар нутгийн хошуу ноёд, тайж, ард иргэдүүд олноор тахиж байсан бөгөөд Анхдугаар Зая бандида Лувсанпрэнлэй бээр Халх нутагтаа ирсэний дараачаар тус хайрханд заларч тахилгын зан үйлийг хийсэн бөгөөд Далхын хангал лугаа барилдуулсан Их цагаан уулын сан  хэмээх судрыг зохиосон байдаг. Түүнээс хойш Заяын гэгээний төрөл дараалсан олон хутагтууд тахисаар иржээ.  

Тухайн уулын эзэн тэнгэр нь Далха (Дайны тэнгэр) цагаан морьтой амирлангуй дүртэй цэргийн өмсгөл бүхий  баатар эрийн дүртэй зүүн гартаа цалам, баруун гартаа жад барьсан бөгөөд ах дүү есүүл болно.

Мөн хошуу нутгийн иргэд Тахидаг овоо, Давцан уул, Өдөр ширээт зэрэг өндөрлөгөөс тахидаг байжээ. Суврага хайрхан ууланд 3 жил гарч мөргөсөн эр хүний хийморь сэргэж барцад саадгүй сайн сайхан амьдардаг гэлцдэг.

Суврага хайрханыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн 2007 оны 7 дугаар сарын 26-ны өдрийн 183 тоот зарлигаар Төрийн тахилгатай болгожээ.

Суврага хайрханы сан

Хум. Раншин намдаг дэчэн хаен сү

Баво шүчим пүвби гүрхан нан

Нацаг бадма доржэ дандэн дү

Лхачэн далха чэнбо данбар шүг

Ривон чоддан ивжи зэйба ла

Гангар додёг наглүн шамтав жан

Браг ги гераг нида нажан ёо

Дэрни далха жэйжиг түйзал жан

Чаг ёа ралди ёонба шагба дэн

Панбар юмчэн цоей новий жан

Шижай вантаг лайгүн дүвжэд би

Намман хорцог рипан манбой гор

Чэднам жейби түзай вүлва ни

Гарсүм арсүм брайчан чоддор дан

Лүнгий шүгжан аамон ралүг чи

Санжи чодбрин лхалам гэнбай чод

Дагжаг гоннай шижэд тамжад дү

Срүнжов түнжэн дүвжэн галжэн сэл

Чойнор додби тарбий дэцан нам

Панцүн даншин жайби прэнлэй зод

Заяын хүрээ Төгс баясгалант буян дэлгэрүүлэх хийд

      Заяын хүрээ Төгс баясгалант буян   

      дэлгэрүүлэх хийд

Заяын хүрээний гол Цогчэн дуган болох Гандангэжайлинг 1653 онд Чонотын хөндий хэмээх газар Данзан тойн байгуулсан бөгөөд улмаар Анхдугаар Зая бандида Лувсанпрэнлэй Төвд нутагт ном үзээд эргэн ирсэнээр өргөжүүлж албан ёсны Цогчин хийд болжээ. Тухайн үедээ Заяын хүрээний шашин соёлын үндсэн төв болж, захиргааны үүрэг гүйцэтгэж байв. 1990 онд хөдөөд хурал нээсэн анхны хийдүүдийн нэг бөгөөд Зая гэгээний зиндааний Жорвон О. Баатар, Нанваантаяа тэргүүтэй ачит лам нар зуны тэргүүн сарын шинийн 8 – ны өдөр анхны хурлыг хурж, Хойч үеийн лам нараа бэлтгэж эхэлжээ. Одоогоор Төгс баясгалант буян дэлгэрүүлэх хийд нь тогтмол хурдаг 20 гаруй ламтай түүнээс гадна Улаанбаатар хотод Гандан тэгчинлэн хийдийн Цогчэн сургууль, Идгаачойнзинлин дацан, Монголын  Бурханы Шашны Их сургууль, Оточ Манрамба Дээд сургууль, Хойд Энэтхэгийн Сэрэ Жэ дацанд олон лам нар суралцаж байна.

Орон нутагтаа бурханы шашны олон арга хэмжээг явуулж, сүсэгтэн олонд Бурханы шашны тухай тайлбарлан таниулах, шүтээн суврага, бурхан бүтээх, нутгийн уул усны тахилгыг хийх зэрэг ажил явуулж байна.  

Тухайн хийд нь Зая гэгээн хутагтын бат оршил, нутгийн уул усны тахилга зэргийг багтаасан өвөрмөц хурал бүхий өдөр тутмын уншлагатай.

Хийдийн сахиус нь Лхам бурхан бөгөөд сар бүрийн Шинийн 23 нд тахидаг. Өвлийн эхэн сарын Шинийн 25 нд Богд ламын чого болон Зая бандида Лувсанпрэнлэйн зохиосон “Бройбрал чой ян” хэмээх номыг ая дантайгаар , Цагаан сарын битүүнд Цэдор Лхам, шинийн 15  хоногт Чойпрүл монлам хурж бусад цагт бусад цагт өглөгийн эзэн сүсэгтэн олны аврал гүрмийн номыг айлддаг байна.

Заяын хүрээ Төгс баясгалант буян дэлгэрүүлэх хийдийн сахиус нь Балданлхам буюу монголоор хүндэтгэлийн нэр нь Төгс цогт охин тэнгэр хэмээх бөгөөд тус нандин сахиусыг Зая гэгээнтэн бээр  нутаг усныхаа сайн сайхныхаа төлөө 2003 онд Төгс баясгалант буян дэлгэрүүлэх хийдэд залсан. Тэрээр ертөнцийн амьтан бүхнийг энэ яваа насанд нь өвчин зовлон, ханиад томуу зэрэг алив муу бүхнээс аврах бас эцэс хойт насанд нь сайн мөрийг олох хүртэл бадьсадын байдлаас огт урвахгүйгээр шашныг сахиж амьтны тусыг үйлдэхийн тангарагтай номын сахиус юм.